CÜMLENİN ÖĞELERİ

Türkçe öğretiminde karşılaşılan sorunlardan biri de "cümlenin öğeleri*" konusudur. Cümlenin öğelerine ayrılması ve öğelerin adlandırılması her zaman sorun olmuştur. Bu yazımızda, tartışmaya konu olan bir özel durumu gözler önüne sermeye; konuyu dilbilgisi terimlerine boğmadan ve örneklerle geliştirmeye çalışacağız. ÖRNEK 1) "Bizler, her zaman eğitime önem verdik." cümlesini öğretmenler öğelerine ayırırken birbirinden farklı iki yol izlemektedir. Bunun nedeni yüklemin belirlenmesindeki farklılıktır. Kimisi yüklemi "verdik" kimi de "önem verdik" biçiminde düşünmektedir. Birinci düşünceye göre, bu cümlenin öğe dizilişi "ÖZNE-ZARF TÜMLECİ-DOLAYLI TÜMLEÇ-BELİRTİSİZ NESNE- YÜKLEM"dir. İkincisine göre de "ÖZNE-ZARF TÜMLECİ-DOLAYLI TÜMLEÇ-YÜKLEM"dir. Şimdi bu cümlenin değişik biçimlerinde aynı bilgiyi deneyelim, bakalım ne olacak? . "Öğretmen, kendi dersine gereken önemi veriyor. " . "Hepimiz, derse gereken önemi her zaman vermeliyiz." . " Türkçe dersine gereken önemi çocuklar her zaman vermiştir. " Bu örneklerin hepsinde öğe bilgimizi sınadığımızda yüklemin "vermek" olduğu görülecektir. öyleyse birinci öğretmen, tutumunda haklıdır. ÖRNEK 2) "GELEN MİSAFİRLERE İLGİ GÖSTERMELİYİZ." Bu cümleyi de birinci öğretmen öğelerine ayırırken bunun yüklemini "göstermeliyiz" diye düşünmekte, ikinci öğretmense "ilgi göstermeliyiz" biçiminde yorumlamaktadır. Hangisi haklı? Örnekleri çoğaltarak düşünelim: . Babam, arkadaşlarıma bu ilgiyi her zaman göstermiştir. • Babam, ilgisini herkese fazlasıyla gösterir. • Böyle bir ilgiyi hiç kimse size göstermez. Sanırım öğe bilgimizi denediğimizde birinci öğretmenin düşüncesine siz de katıldınız değil mi? ÖRNEK 3) "BU ŞİRKET, ÇALIŞANLARINA İZİN VERMİYOR." cümlesinde de benzer bir sıkıntı yaşanacaktır. Örnekleri çoğaltalım şimdi: • Müdür yardımcısına bu izni okul müdürü mü vermişti? • İşlemler tamamlanınca gerekli izni ben de size verebilirim. • Bu tip olağanüstü izinleri personele kimler verebilir? ÖRNEK 4) "BÜYÜKLERE HER YERDE SAYGI GÖSTERMELİYİZ." • Herkes bu büyük saygıyı bir diğerine gösterir mi böyle bir yerde acaba? • Saygıyı ancak saygıya değer insanlara göstermeliyiz. • Saygı, her insana gösterilmez ki. Bu konuda daha yüzlerce örnek ,evet yüzlerce örnek, verilebilir. ÖSS ve OKS hazırlık kitaplarına bakın, yalnızca bu konuda değil, birçok konuda binlerce yanlışın ve çelişkinin sürüp gittiğini göreceksiniz.Öğrencilere kimi öğretmenler, bu tip cümlelerde yüklemi tek sözcük diye öğretirken, büyük bir çoğunluk da iki sözcük olarak öğretmektedir. Bu konuya ilişkin bir soru çıksa ve öğrenci o soru yüzünden sınavı kaybetse -ki,sınavda 0,5 puanın bile çok büyük bir önemi vardır- bunun hesabını kim verecek? DİPNOT: Yazım konusu olarak "öge" mi "öğe"mi tartışması yaşanmaktadır. On yıllardır "öğe" olarak dilimize yerleşen bu terimi TDK, son yıllarda yazım kılavuzuna -belki de bir baskı hatası sonucu- "öge" biçiminde aktarmış, sonrasında bu sözcüğün yazımı da tartışma konusu olmuştur.Elbette bu sözcüğün doğru yazımı, dilimize yerleşmiş biçimiyle "öğe"dir. Çünkü "öke,öge" sözcükleri hala Anadolu'nun pek çok yerinde "bilge kimse" anlamında kullanılan ayrı bir sözcüktür. Oysa "öğe", cümlenin "unsur"u anlamına gelen bir dilbilgisi terimidir. Nuri SAĞALTICI